Η «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ» ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ∆ΩΡΩΝ 

Ἱερέας Παρασκευᾶς Ἀγάθωνος

Ἕνα ἀπὸ τὰ δεσπόζοντα λειτουργικὰ στοιχεῖα τῆς μακρᾶς περιόδου τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς εἶναι ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασμένων δώρων. Ἡ ἀκολουθία αὐτὴ εἶναι πανάρχαια καὶ βρίσκεται σὲ λειτουργικὴ χρήση ἀπὸ τὸν ζ´ αἰῶνα. Τούτη, κατὰ τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία καὶ τυπικὰ τελεῖται ὅλες τὶς Τετάρτες καὶ Παρασκευὲς τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, τὴν Πέμπτη τοῦ μεγάλου κανόνος, τὶς τρεῖς πρῶτες ἡμέρες τῆς μεγάλης ἑβδομάδος, καθὼς καὶ σὲ μερικὲς ἑορτὲς ἁγίων, ἐὰν αὐτὲς συμπέσουν ἐντὸς τῆς Σαρακοστῆς, ὅπως ἡ τοῦ ἁγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρ.), ἡ τῆς α ́ καὶ β ́ εὑρέσεως τῆς κεφαλῆς τοῦ τιμίου Προδρόμου (24 Φεβρ.) καὶ ἡ τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου). Σύμφωνα μὲ τὸ νβ´ (52) κανόνα τῆς ἐν Τρούλλῳ συνόδου (692 μ.Χ.) ἡ προηγιασμένη μπορεῖ νὰ τελεσθεῖ «ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς τῶν νηστειῶν ἡμέραις, παρεκτὸς Σαββάτου καὶ Κυριακῆς καὶ τῆς ἁγίας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἡμέρας». Παλαιότερα ἐτελεῖτο καὶ κατὰ τὴν Τετάρτη καὶ Παρασκευὴ τῆς Τυροφάγου, τὴν μεγάλη Παρασκευὴ καὶ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ὑψώσεως τοῦ τιμίου Σταυροῦ (14 Σεπτεμβρίου).

Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει τὸ τί εἶναι αὐτὸ τὸ ὁποῖο γέννησε τὴν ἀνάγκη γιὰ τὴν δημιουργία τῆς προηγιασμένης «λειτουργίας», ὅπως ἐπίσης καὶ ἡ ἱστορικὴ λειτουργική της πορεία μέχρι νὰ φθάσει στὴν μορφὴ ποὺ ἔχει σήμερα.

Οἱ πιστοὶ σὲ παλαιότερα χρόνια ἔχοντας προφανῶς θερμότερη πίστη καὶ πιὸ ἔντονη λειτουργικὴ συνείδηση προσέρχονταν στὸ μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας τακτικότατα. Σύμφωνα μὲ μαρτυρία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, κατὰ τὴν ἐποχή του, οἱ χριστιανοὶ κοινωνοῦσαν τέσσερεις φορὲς τὴν ἑβδομάδα, τὴν Τετάρτη, τὴν Παρασκευή, τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακή1. Τὴν συνήθεια τούτη τῶν χριστιανῶν περιόρισε ἡ σύνοδος τῆς Λαοδικείας τὸ 363 μ.Χ., ἡ ὁποία μὲ δύο κανόνες της, τοὺς μθ´ (49) καὶ ὁ να´ (51) ἀπαγόρευσε τὴν τέλεση λειτουργίας καὶ τὸν ἑορτασμὸ μνήμης μαρτύρων κατὰ τὴν περίοδο τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἐκτὸς τῶν Σαββάτων καὶ τῶν Κυριακῶν2. Καὶ τοῦτο διότι ἔκρινε πὼς ὁ πασχάλιος χαρακτῆρας τῆς θείας λειτουργίας ἦταν ἀταίριαστος πρὸς τὸ πένθιμο χρῶμα τῆς Σαρακοστῆς. Ἔτσι ὁ ἔντονα κατανυκτικὸς χαρακτῆρας τῆς Σαρακοστῆς ὑπερίσχυσε τῆς ἀναστασίμου χαρᾶς τῆς λειτουργίας μὲ ἀποτέλεσμα τὸν ἐκτοπισμό της ἀπὸ τὶς καθημερινὲς τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.

Οἱ ἀπαγορεύσεις αὐτὲς δημιούργησαν πρόβλημα στοὺς τότε χριστια- νοὺς γιατὶ τοὺς ἐστερεῖτο τὸ δικαίωμα γιὰ συχνότερη προσέλευση στὴν θεία κοινωνία τὴν περίοδο τῆς Τεσσαρακοστῆς. Ἔπρεπε λοιπὸν νὰ βρεθεῖ λύση στὸ πρόβλημα τοῦτο, καὶ οἱ πιστοί, μοναχοὶ καὶ λαϊκοί, νὰ προσέρχονται ἀπρόσκοπτα στὴν μετάληψη τῶν θείων μυστηρίων. Καὶ ἡ λύση δὲν ἦταν ἄλλη ἀπὸ τοῦ νὰ κρατοῦν καὶ νὰ φυλάγουν οἱ χριστιανοὶ στὰ σπίτια τους μερίδες ἁγιασμένου ἄρτου ἀπὸ τὴν λειτουργία τῆς Κυριακῆς3 καὶ νὰ κοινωνοῦν κατ ̓ ἰδίαν ἀπ ̓ αὐτὸν μετὰ τὴν θ´ ὥρα τῆς ἡμέρας (3η ἀπογευματινή), ὕστερα ἀπὸ ὁλοήμερη νηστεία.

Στὶς μοναχικὲς κοινότητες καὶ μάλιστα στὰ ἐρημητήρια, ὅπου οἱ μοναχοὶ ζοῦσαν κατὰ μόνας ἢ καὶ κατὰ μικρὲς ὁμάδες, ἡ ἴδια ἀνάγκη ἐπέβαλε καὶ ἐδῶ παρόμοια λύση. Κρατοῦσαν καὶ αὐτοὶ στὰ κελλιά τους μερίδες ἁγιασμέ- νου ἄρτου γιὰ ἐνδιάμεση τῆς ἑβδομάδος κοινωνία. Σ ̓ αὐτοὺς ὅμως ἡ πράξη τούτη ἄρχισε νὰ διαμορφώνεται σὲ ἀκολουθία, ἡ ὁποία περιέλαβε στοιχεῖα τῆς λειτουργίας, ὅπως προσευχὲς πρὸ τῆς μεταλήψεως, εἶδος κοινωνικοῦ κατὰ τὴν κοινωνία, καὶ εὐχαριστία μετὰ ἀπ ̓ αὐτή. Ἡ ἀκολουθία αὐτὴ σώζεται ὡς ἡ ἀκολουθία τῶν τυπικῶν, ἡ ὁποία συνετάχθη κατὰ τὸν τύπο τῆς θείας λειτουργίας.

Στὸν μοναχικὸ λοιπὸν χῶρο ἄρχισε νὰ δομεῖται ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασμένων δώρων. Στὴν ἀκολουθία τῆς θ´ ὣρας συναπτόταν καὶ ἡ ἀκο- λουθία τῶν τυπικῶν, μετὰ τὸ πέρας τῆς ὁποίας κοινωνοῦσαν οἱ μοναχοὶ μόνοι τους ἢ ἄν παρευρισκόταν ἱερέας, κοινωνοῦσαν ἀπ ̓ αὐτόν. Πολλὲς φορὲς ἡ ἀκολουθία τῶν τυπικῶν ἐτελεῖτο μαζὶ μὲ τὸν ἑσπερινό. ῎Ετσι ἡ θεία κοινωνία μεταδιδόταν μετὰ ἀπ ̓ αὐτόν. Ἀπὸ τὴν πράξη αὐτὴ γεννήθηκε ἡ προηγιασμένη, ἡ ὁποία ἐντάχθηκε σὲ λειτουργικότερα πλαίσια. Ἀποτελεῖται ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ μέχρι τὴν εἴσοδο καὶ τὰ παλαιοδιαθηκικὰ ἀναγνωσμάτα, καὶ ἀπὸ στοιχεῖα τῆς λειτουργίας, ὅπως τὰ ἁγιογραφικὰ ἀναγνώσματα, ὅταν ὑπάρχουν, ἡ ἐκτενής, τὰ αἰτήματα καὶ ἡ εὐχὴ τῶν κατηχουμένων4, τὰ αἰτήματα καὶ οἱ εὐχὲς τῶν πιστῶν, ὁ χερουβικὸς ὕμνος, ἡ εἴσοδος τῶν δώρων, τὰ πληρωτικά, ἡ κυριακὴ προσευχὴ καὶ αὐτὴ τούτη ἡ μετάληψη τῶν προηγιασμένων δώρων. Νὰ σημειώσουμε ὅτι τὰ λειτουργικὰ στοιχεῖα τῆς ἀκολουθίας τῶν τυπικῶν, πλὴν τῆς πράξης τῆς μετάδοσης τῆς θείας κοινωνίας, μετεφέρθησαν καὶ λέγονται σήμερα μετὰ τὴν ἀκολουθία τῆς θ ́ ὥρας κατὰ τὴν περίοδο τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.

Ὅπως γίνεται φανερό, ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασμένων δώρων, δὲν εἶναι αὐτοτελὴς λειτουργία, ὅπως ἡ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἢ ἡ τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἀλλὰ σύνθεση πολλῶν ἀρχαίων λειτουργικῶν στοιχείων μὲ κεντρικὸ σημεῖο τὴν προσφορὰ καὶ μετάληψη τοῦ προηγιασμένου σώματος καὶ τοῦ αἵματος Κυρίου.

Γιὰ νὰ φτάσουμε στὴν προηγιασμένη ἀκολουθεῖται ἡ ἑξῆς τάξη· κατὰ τὴν λειτουργία τοῦ Σαββάτου ἢ τῆς Κυριακῆς τῶν ἑβδομάδων τῶν νηστειῶν τῆς Τεσσαρακοστῆς, ὁ ἱερέας τελῶντας τὴν ἀκολουθία τῆς προσκομιδῆς, ἐκτὸς τοῦ ἀμνοῦ5 τὸν ὁποῖο θὰ χρησιμοποιήσει στὴν λειτουργία αὐτή, αἵρει (βγάζει) ἀπὸ ἰσάριθμα πρόσφορα καὶ ἄλλους ἀμνούς, ἀνάλογα μὲ τὸν ἀριθμὸ τῶν προηγιασμένων ποὺ θὰ τελέσει ἐνδιάμεσα τῆς ἑπομένης ἑβδομάδος. Ὅλοι οἱ ἀμνοὶ τοποθετοῦνται στὸ ἅγιο δισκάριο καὶ καθαγιάζονται κατὰ τὴν ὣρα τῆς εὐχῆς τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς. Στὴν συνέχεια χρίονται μὲ ἐλάχιστο τίμιο αἷμα καὶ τοποθετοῦνται στὴν ἁγία τράπεζα σὲ εἰδικὸ σκεῦος ἢ στὸ ἀρτοφόριο.

Γιὰ κάθε προηγιασμένη χρησιμοποιεῖται ἕνας πλήρης ἀμνός. Ὁ ἀμνὸς αὐτὸς κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἑσπερινοῦ, καὶ πιὸ συγκεκριμένα κατὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ ιη´ καθίσματος τοῦ Ψαλτηρίου, τοῦ γνωστοῦ «Πρὸς Κύριον», μεταφέρεται ἀπὸ τὸν ἱερέα στὴν πρόθεση, ὅπου γίνεται καὶ ἡ πλήρωση τοῦ ποτηρίου μὲ οἶνο καὶ νερό. Στὴν συνέχεια ψάλλονται κατανυκτικοὶ ὕμνοι, συνδεδεμένοι μὲ τὸν 140ο ψαλμὸ «Κύριε ἐκέκραξα». Ἀκολουθοῦν ἀναγνώσματα, αἰτήματα καὶ εὐχές, ὅπως προαναφέραμε, καὶ κατὰ τὴν ψαλμωδία τοῦ «Νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν» ἐν σιγῇ μεταφέρεται ἀπὸ τὴν πρόθεση στὴν ἁγία τράπεζα. Ἀκολουθοῦν τὰ πληρωτικά, εὐχὲς προετοιμασίας γιὰ τὴν θεία κοινωνία, ἡ μετάληψη ἐκ τῶν προηγιασμένων δώρων καὶ ἡ εὐχαριστία μας γιατὶ ἀξιωθήκαμε τῆς κοινωνίας.

Ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασμένων εἶναι μία ἀπὸ τὶς ὡραιότερες καὶ κατανυκτικότερες ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μας. Συγχρόνως δὲ καὶ μία διαρκὴς πρόσκληση γιὰ συχνὴ θεία κοινωνία. Εἶναι μία ὑπόμνηση ἀπὸ τὰ βάθη τῶν αἰώνων, ἀπὸ τὴν ἀρχαία ζωντανὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Φωνὴ ποὺ λέει ὅτι ὁ πιστὸς δὲν μπορεῖ νὰ ζῇ τὴν ζωὴ τοῦ Χριστοῦ ἂν δὲν ἀνανεώνει διαρκῶς τὴν ἕνωσή του μὲ τὴν πηγὴ τῆς ζωῆς, τὸ σῶμα καὶ τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου.

1 Ἐπιστολὴ 93 πρὸς Καισαρίαν Πατρικίαν, Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Μ. Βασιλείου Ἔργα, τ. 3, σ. 502.

2 «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ ἄρτον προσφέρειν, εἰ μὴ ἐν Σαββάτῳ καὶ Κυριακῇ μόνον» (κανόνας μθ ́). «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ μαρτύρων γενέθλια ἐπιτελεῖν, ἀλλὰ <τὰς> τῶν ἁγίων μαρτύρων μνήμας ποιεῖν ἐν τοῖς Σαββάτοις καὶ ταῖς Κυριακαῖς» (κανόνας να ́).

3 Τοῦτο μποροῦσε νὰ γίνει ἐφικτὸ διότι οἱ χριστιανοὶ τότε κοινωνοῦσαν χωριστὰ τὸ σῶμα ἀπό τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου. Κοινωνοῦσαν ὅπως κοινωνοῦμε οἱ κληρικοὶ σήμερα. Ἔπαιρναν στὶς σὲ σχῆμα σταυροῦ παλᾶμές τους σῶμα Χριστοῦ, σὲ μέγεθος ἀντιδώρου, καὶ τὸ τίμιον τοῦ Κυρίου αἷμα ἀπ’ εὐθείας ἀπὸ τὸ ποτήριον. Ἔτσι εἶχαν τὴν δυνατότητα νὰ μεταλάβουν μέρος τοῦ ἀμνοῦ τὴν Κυριακὴ καὶ τὸ ὑπόλοιπο νὰ τὸ μεταφέρουν μὲ προσοχὴ στὰ σπίτια τους, γιὰ νὰ κοινωνήσουν ἐνδιάμεσα τῆς ἑβδομάδος. Ἀναφορὲς στὴν τακτικὴ τούτη τῶν χριστιανῶν, μοναχῶν τὲ καὶ λαϊκῶν, εὑρίσκομεν καὶ στὴ μνημονευθεῖσα στὴν ὑπ’ ἀριθμὸ 1 ὑποσημείωση Ἐπιστολὴ τοῦ Μ. Βασιλείου πρὸς Καισαρίαν Πατρικίαν. Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Μ. Βασιλείου Ἔργα, τ. 3, σ. 504.

4 Ἀπὸ τὴν Τετάρτη τῆς δ ́ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν προστίθενται καὶ τὰ αἰτήματα καὶ ἡ εὐχὴ ὑπὲρ τῶν πρὸς τὸ φώτισμα εὐτρεπιζομένων.